Prawo do obrony przed pierwszym przesłuchaniem – przełomowy wyrok TSUE z dnia 8 maja 2025 r.

W kontekście poszanowania podstawowych praw jednostki w postępowaniu karnym wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 8 maja 2025 r. w sprawie C-530/23 stanowi przełomowy krok w kierunku pełniejszej ochrony podejrzanych – zwłaszcza tych, którzy z powodu stanu zdrowia psychicznego wymagają szczególnego traktowania.

Istotne znaczenie etapu poprzedzającego przesłuchanie

Trybunał jasno wskazał, że państwa członkowskie mają obowiązek zbadać sytuację podejrzanego jeszcze przed jego pierwszym przesłuchaniem. Jeżeli istnieją przesłanki wskazujące, że dana osoba może nie być zdolna do samodzielnej obrony, np. z powodu choroby psychicznej, należy bezzwłocznie zapewnić jej obrońcę z urzędu.

Sprawa K.P. i zaniedbania proceduralne

Wyrok TSUE zapadł na tle sprawy rozpoznawanej przez Sąd Rejonowy we Włocławku. W jej centrum znalazł się K.P., u którego podczas rutynowej kontroli drogowej znaleziono narkotyki. Został on przesłuchany bez udziału obrońcy, mimo że przebywał w szpitalu psychiatrycznym i był leczony na schizofrenię. Sąd polski, rozpatrując sprawę, zidentyfikował poważne braki w działaniach organów ścigania, które nie zweryfikowały stanu psychicznego podejrzanego i nie zapewniły mu odpowiedniego wsparcia prawnego.

Obowiązki państw wynikające z prawa unijnego

Dyrektywa 2016/1919 oraz 2013/48 UE zobowiązują państwa członkowskie do zapewnienia realnego i skutecznego dostępu do pomocy prawnej już na wczesnym etapie postępowania. Szczególny nacisk położono na sytuacje, gdy podejrzany znajduje się w trudnym położeniu – np. cierpi na zaburzenia psychiczne.

Trybunał przypomniał, że brak udziału obrońcy nie oznacza automatycznie, iż dowód (np. wyjaśnienia podejrzanego) musi być pominięty. Jednak to sąd ma obowiązek ocenić, czy nie doszło do naruszenia prawa do rzetelnego procesu i – jeśli tak – wyciągnąć z tego odpowiednie konsekwencje, m.in. przy ocenie wartości dowodowej.

Konsekwencje dla polskiego porządku prawnego

Wyrok wskazuje na konieczność zmian legislacyjnych w polskim prawie – tak, aby realnie chronić prawa osób wymagających szczególnego traktowania już w fazie przygotowawczej. Choć obecnie kodeks postępowania karnego przewiduje obowiązkową obronę dopiero od momentu wniesienia aktu oskarżenia, praktyka powinna ulec zmianie – zgodnie z wykładnią prawa unijnego.

Wnioski?

Opisywany wyrok TSUE wyraźnie sygnalizuje, że ochrona praw podstawowych, w tym prawa do obrony, musi zaczynać się już na najwcześniejszych etapach postępowania. Organy ścigania i sądy mają nie tylko możliwość, ale i obowiązek identyfikowania sytuacji, w których podejrzany nie jest w stanie skutecznie się bronić, i natychmiastowego zapewnienia mu odpowiedniego wsparcia. To ważny krok ku bardziej humanitarnej i sprawiedliwej procedurze karnej w całej Unii Europejskiej – także w Polsce.